Γράφει η Σταυρούλα Γ. Τσούπρου | «Βιβλιοθήκη», Ελευθεροτυπία
Σάββατο 5 Μαρτίου 2011 »»
«Οι κοσμογονικές μεταβολές στην ιστορία του ανθρώπου, που πραγματοποιήθηκαν στους δύο τελευταίους αιώνες [...], σάρωσαν και τον ολότελα αφελή, όσο και χαριτωμένο [...] τρόπο, με τον οποίο εκφραζόταν η μεταφυσική ανάγκη του ανθρώπου [μέσω του παραμυθιού]. Αλλά αυτή η ανάγκη δεν ήταν μόνο θέμα μορφής. Ηταν και θέμα ουσίας. Η μορφή άλλαξε, στο βάθος η ανάγκη έμεινε η ίδια. Νέα είδη διηγήσεων εμφανίστηκαν, με τις οποίες ο άνθρωπος ζει τη γοητευτική ψευδαίσθηση της ελευθερίας του από τα δεσμά της ύλης. [...] Ο άνθρωπος και σήμερα παραμένει, όπως θα έλεγε ο Πλάτων, "μυθοποιός"». (Μιχαήλ Γ. Μερακλή, Τα Παραμύθια μας, Εντός, 2001)
Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος
Η Νεράιδα της θάλασσας και Δέκα λαϊκά παραμύθια
εικόνες: Γιώργος Θεοδώρου, εκδόσεις Ταξιδευτής, σ. 100, ευρώ 19,17
Στο Εισαγωγικό Σημείωμα της παρούσης έκδοσης ο Αντώνης Σανουδάκης, μιλώντας για τις μελέτες εκείνες που του έδωσαν «το έναυσμα, κατά τα πρώτα χρόνια του φιλολογικού και λογοτεχνικού του ξεκινήματος, να εγκύψει στο νεοελληνικό παραμύθι», αναφέρει και τις Ομηρικές έρευνες του Ι. Θ. Κακριδή, γεγονός καθόλου παράξενο ούτε, βέβαια, τυχαίο, ειδικά αν λάβει κανείς υπ' όψιν και το βιβλίο τού Uvo Holscher, Οδύσσεια. Ενα έπος ανάμεσα στο παραμύθι και το μυθιστόρημα, όπου, μεταξύ άλλων, και σύμφωνα με την εξέταση του γερμανού πανεπιστημιακού, διαπιστώνεται ότι στην αφήγηση της Οδύσσειας (στο μεταίχμιο της μετάβασης από την εποχή της προφορικότητας στην εποχή της γραπτής μορφής της ποίησης) υπόκεινται ορισμένες «μικρές ιστορίες», τις οποίες μπορούμε να διακρίνουμε σε παραμύθια, μύθους, θρύλους και παραδόσεις (ο Σανουδάκης θυμάται τις ιστορίες της Οδύσσειας και όταν γράφει το δικό του παραμύθι).
Η προρρηθείσα προφορικότητα, μάλιστα, διασώζεται, ανέλπιστα όσο και ευπρόσδεκτα, στα προσφάτως εκδοθέντα Δέκα λαϊκά παραμύθια, καταγεγραμμένα όλα με μαγνητόφωνο κατά την περίοδο 1975-1993 και, στη συνέχεια, μεταφερμένα στο χαρτί σε άπταιστο λαϊκό κρητικό ιδίωμα. Η ίδια η «μικρή προϊστορία» αυτών των προφορικών αφηγήσεων ξετυλίγεται πολύ ζωντανά από τον συγγραφέα στο Εισαγωγικό Σημείωμά του, καθώς συμπεριλαμβάνονται εκεί και παρατηρήσεις για τον χρόνο, τον χώρο και τον ανθρώπινο περίγυρο εκείνων των αφηγήσεων, όπως και για τις κινήσεις του σώματος και τον τόνο τής φωνής των παραμυθούδων. Αυτή η «μιμική, υποκριτική τέχνη» των θειάδων και γειτονισσών, που απευθυνόταν σε παιδιά (αλλά και σε ενηλίκους) της μετεμφυλιακής εποχής «ως η μόνη τους (σχεδόν) χαρά και διασκέδαση», εντυπώθηκε ανεξίτηλα στην ψυχή του Αντώνη Σανουδάκη, ο οποίος έχει δραστηριοποιηθεί γενικότερα για την καταγραφή τού πλούσιου λαογραφικού και ιστορικού υλικού της Χερσονήσου Ηρακλείου (και όχι μόνον), οδηγώντας τον, τελικά, και στη δημιουργία ενός δικού του παραμυθιού, του ενδέκατου στην παρούσα έκδοση, εμπνευσμένου από ένα εκ των προηγουμένων αλλά και διαφοροποιούμενου από εκείνο.
Στο ίδιο Εισαγωγικό Σημείωμα ο Σανουδάκης καταγράφει και ορισμένα πολύ χρήσιμα στοιχεία, τόσο για τις κατηγορίες κατά Aarne - Thompson (πριν από την αναθεώρηση του Καταλόγου από τον Hans-Jorg Uther το 2004), στις οποίες ανήκουν τα δέκα παραμύθια, όσο και για τις (κειμενικές) σχέσεις που τα συνδέουν είτε με άλλα ελληνικά παραμύθια είτε με μυθολογικές αναφορές, ιστορικά πρόσωπα και λογοτεχνικά πρότυπα. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται, δε, στο γεγονός ότι δύο από τα παραμύθια συναποτελούνται από πεζή και ποιητική αφήγηση (βλ. σχετικά και τη μελέτη «Τα τραγούδια των παραμυθιών» στο ως άνω βιβλίο του Μ. Γ. Μερακλή). Τέλος, αναγνωρίζεται από τον υπεύθυνο της έκδοσής τους ότι η γλώσσα των παραμυθιών είναι οπωσδήποτε δύσκολη για τον σημερινό αναγνώστη (ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιήσει το φροντισμένο Γλωσσάρι στο τέλος τού βιβλίου, λειτουργικό, θα έλεγα, και ανεξαρτήτως των παραμυθιών), ενώ, φυσικά, αυτή η γλώσσα είναι θησαυρός για τον ερευνητή και αξίζει να διασωθεί ως «πρότυπο λαϊκού λογοτεχνικού λόγου».
Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στην πολύ όμορφη ρεαλιστική εικονογράφηση του τόμου, για τον δημιουργό της οποίας, όμως, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε κανένα βιογραφικό στοιχείο. Από την άλλη, είναι συγκινητική η έγνοια του Αντώνη Σανουδάκη να απαθανατίσει τα ονόματα των αφηγητριών - παραμυθούδων, προφανώς ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή συνεισφορά τους και στη δική του ηθική και ψυχολογική συγκρότηση.
Ηπειρώτικα παραμύθια - Marchen aus dem Epirus
επιμ.: Thede Kahl και Αντρέας Καρζής, προλογίζει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, σκίτσα: Ιωάννης Χρυσός, ελληνικά-γερμανικά, Romiosini / Koln, - University Studio Press / Θεσσαλονίκη, σ. 360, € 22
«Τα παραμύθια υπάρχουν μαζί με τους ανθρώπους που τα δημιουργούν», σημειώνει στον πρόλογό του ο κ. Κάρολος Παπούλιας, εφόσον «γεννιούνται κάθε φορά που ένας αφηγητής παίρνει τον λόγο μπροστά στην ομάδα των ακροατών του». Το στοιχείο αυτό της (διασωθείσης) προφορικότητας, το οποίο χαρακτηρίζει την παρούσα ανθολογία ανέκδοτων (στην πλειονότητά τους) ηπειρώτικων παραμυθιών, τη συνδέει άμεσα και με την προηγούμενη εδώ συλλογή, καθώς και στις δύο πρόκειται για απομαγνητοφωνήσεις γνήσιων και επώνυμων (ή και κρυπτώνυμων κάποτε, στη δεύτερη περίπτωση) αφηγήσεων. Η Ηπειρος, από την άλλη, έχει την ιδιαιτερότητα της περιοχής που επί χρόνια ήταν μερικώς αποκομμένη από την υπόλοιπη χώρα, με αποτέλεσμα έναν σχετικά ανέπαφο πλούτο λαϊκού πολιτισμού. Στην ανά χείρας έκδοση, μάλιστα, σημειώνονται στον χάρτη της περιοχής (το ίδιο γίνεται και στο τέταρτο εδώ βιβλίο) και οι πόλεις και τα χωριά εκείνα στα οποία έγιναν οι ηχογραφήσεις των συγκεκριμένων παραμυθιών, ενώ οι παραμυθάδες της Ηπείρου (αναλφάβητοι αρκετοί από αυτούς) ανήκουν και στα δύο φύλα, και όχι μόνο στο θηλυκό, όπως στην κρητική συλλογή. Τους αφιερώνεται, δε, ειδικό κεφάλαιο, όπου δίνονται στοιχεία για τους ίδιους, για την περίσταση στο πλαίσιο της οποίας αφηγήθηκαν το παραμύθι, για τις κινήσεις τους κατά την αφήγηση αλλά και για τις σκέψεις τους σχετικά (συχνά συγκινητικές), όπως και για τη διάλεκτο/ γλώσσα στην οποία έγινε η ηχογράφηση και, στη συνέχεια, η καταγραφή - υπάρχουν ακόμη και φωτογραφίες των παραμυθάδων. Και στις δύο, μέχρι τώρα, συλλογές η προσωπική σχέση των επιμελητών με τους παραμυθάδες δίνει στο σύνολο της έκδοσης μια ζεστή αίσθηση οικειότητας, ενώ ο ερευνητής θα βρει και διακειμενικά στοιχεία «συνομιλίας» των παραμυθιών, όπως εκείνα μεταξύ της κρητικής «Φουρναροπούλας» και του ηπειρώτικου «Η πλούσια και η φτωχιά γυναίκα». Η παρούσα δίγλωσση έκδοση, αν και η πρώτη για τα Ηπειρώτικα, δεν είναι πάντως η πρώτη δίγλωσση έκδοση με ελληνικά λαϊκά παραμύθια γενικώς, όπως μας πληροφορούν οι επιμελητές στο Εισαγωγικό Μέρος, γεγονός που αποδεικνύει το ενδιαφέρον των γερμανών ερευνητών κα μελετητών και για τον (νεο)ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Τόσο οι δύο συγγραφείς όσο και ο καλλιτέχνης Ιωάννης Χρυσός έχουν επιμεληθεί με αγάπη μια αξιέπαινη δουλειά για ανήλικους όσο και για ενήλικους αποδέκτες.
Δημήτρης Προύσαλης
Ελληνόφωνα παραμύθια από την Κάτω Ιταλία
μετάφραση: Λένα Ταχμασίδου, Σοφία Παινέση, Χαρούλα Βαρδακούλια, Ευγενία Αποστόλου, πρόλογος, επιμέλεια, σημειώσεις: Δημήτρης Προύσαλης, σειρά: Του Κόσμου τα Παραμύθια, αρ. 28, εκδόσεις Απόπειρα, σ. 207, ευρώ 13,83
Εκ των τεσσάρων παρουσιαζόμενων εδώ συλλογών με παραμύθια η προκείμενη, θα έλεγε κανείς, ότι έχει το πιο «θεωρητικό-επιστημονικό» ύφος, αφού υπεύθυνος της έκδοσης δεν είναι άλλος από τον πολύ γνωστό και έγκυρο στον ευρύτερο χώρο της παραμυθιακής αφήγησης, τόσο στην ερευνητική όσο και στην πρακτική της πλευρά, Δημήτρη Προύσαλη. Τα προερχόμενα εδώ από τους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας (Απουλίας και Καλαβρίας) παραμύθια, που κινούνται σε κοινούς αφηγηματικούς άξονες με τα εντός Ελλάδας, κυκλοφορούν για πρώτη φορά στη χώρα μας και έχουν αντληθεί από τέσσερις διαφορετικές πηγές, κάποιες από τις οποίες είναι εξαιρετικά ακριβοθώρητες. Στον Πρόλογο του μελετητή βρίσκει ο, ενήλικος οπωσδήποτε, αναγνώστης πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για τις σπάνιες πηγές προέλευσης του υλικού, για την ιστορία των ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας και της γλώσσας τους (grecanico και griko) που, τελικά, υποβιβάστηκε σε διάλεκτο και τώρα μιλιέται κυρίως από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και, ακόμα, βρίσκει συνολικές παρατηρήσεις, θεματικές και μορφικές, πάνω στο υλικό, το οποίο ακολουθεί αμέσως μετά και το οποίο επιβεβαιώνει, γι' άλλη μια φορά, «την επιστημονική άποψη ότι τίποτε δεν καθρεφτίζει καθαρότερα και αντιπροσωπευτικότερα τον χαρακτήρα και την ψυχοσύνθεση ενός λαού από τα παραμύθια του». Ανάμεσα στα μεταφρασμένα παρεμβάλλονται και δείγματα κειμένων μικρής έκτασης στην πρωτότυπη γλώσσα (με σχετικό φωνητικό υπόμνημα), ενώ ιδιαίτερη εντύπωση κάνουν οι καταληκτήριες φράσεις των ιστοριών της Καλαβρίας, όπου αποτυπωνόταν η οικονομική ένδεια των κατοίκων της περιοχής· π.χ.: «Κι εγώ είμαι εδώ, πεθαμένος από την πείνα και από το κρύο». Εκτός από τη Βιβλιογραφία, που ολοκληρώνει την ύλη του παρόντος τόμου, στον φιλομαθή αναγνώστη παρέχονται και εκτενέστατες Σημειώσεις, όπου, πέραν του σχολιασμού, επιχειρείται, με αναμφισβήτητη επιστημονική επάρκεια, και η ταξινόμηση των παραμυθιών της συλλογής, τόσο σύμφωνα με τον Διεθνή Κατάλογο ATU όσο και σύμφωνα με τον Κατάλογο Ελληνικών Παραμυθιών του Γεωργίου Μέγα, αν και «υπάρχουν αρκετά λαϊκά παραμύθια που είναι αδύνατον να ταξινομηθούν, απλώς περιέχουν ψήγματα από γνωστότερα στοιχεία άλλων παραμυθιών».
Είτε προερχόμενα από μαγνητοφωνήσεις ή απλές καταγραφές είτε από σπάνιες εκδόσεις των προηγούμενων αιώνων, τα παραμύθια των τεσσάρων παραπάνω συλλογών, ως δημιουργήματα της ατομικής και συλλογικής φαντασίας, τροφοδοτούνται, βέβαια, από την παράδοση αλλά, ταυτόχρονα, την τροφοδοτούν και αυτά και τη μετασχηματίζουν. Μας θυμίζουν έτσι κάτι που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε: ότι η φαντασία είναι εκείνο το ανθρώπινο χαρακτηριστικό που πολεμιέται περισσότερο, από κάθε είδους εξουσία - άρα, είναι αυτό που χρειάζεται, πάση θυσία, να διατηρήσουμε ζωντανό.
Νίτσα Παραρά-Ευτυχίδου
Λαϊκά παραμύθια της Μικρασίας
πρόλογος: Βλάσης Αγτζίδης, εικονογράφηση: Σοφία Παπαθανάση, εκδόσεις Εν Πλω, σ. 157, ευρώ 15,14
Μετά τον, γεμάτο πικρία και (δίκαιες) μομφές κατά των υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής, Πρόλογο του ιστορικού Βλάση Αγτζίδη, ο οποίος καταλήγει με ένα παράθεμα από το βιβλίο της Μαριάνθης Καπλάνογλου Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, σχετικά με την πολιτισμική ταυτότητα του «Μικρασιάτη», η οποία, τελικά, συνοδεύει «όχι μόνο την πρώτη γενιά προσφύγων που έζησε τον ξεριζωμό, αλλά φτάνει μέχρι και την τρίτη και τέταρτη γενιά», ακολουθεί ο Πρόλογος της Νίτσας Παραρά-Ευτυχίδου, συγγραφέως, επιπλέον, ενός εκ των παραμυθιών (με τρόπο αντίστοιχο με εκείνον του Αντώνη Σανουδάκη, στην πρώτη εδώ συλλογή) αυτού του έβδομου τόμου στη Σειρά «Λαϊκά παραμύθια» των εκδόσεων Εν πλω (στο Παράρτημα, στο τέλος του τόμου, δημοσιεύονται και τρία αφηγήματα της συγγραφέως, όπου διηγείται περιστατικά και ιστορίες από βιώματα δικά της και των συγγενών της στη Μικρασία). Η κυρία Παραρά-Ευτυχίδου μάς πληροφορεί ότι τα ανά χείρας έξι παραμύθια συν τη μία «ιστορία», που βασίζεται σε αληθινά γεγονότα, τα κατέγραψε η ίδια από τους απογόνους παλαιών κατοίκων της μαρτυρικής πολιτείας των Βουρλών της ιωνικής Ερυθραίας, έτσι καθώς διασώθηκαν «ως εκ θαύματος» μέσω της προφορικής παράδοσης μέχρι την εποχή μας. Στο τέλος τού κάθε παραμυθιού μνημονεύονται τα ονόματα τόσο των προγόνων όσο και των απογόνων που το διέσωσαν στη μνήμη τους, ενώ, κάποτε, εκτός από τις τυπικές αρχικές και καταληκτήριες φράσεις των παραμυθιών, μας δίνονται και παραλλαγές τους. Ακόμα, βρίσκονται και εδώ παραμύθια που αποτελούν διαφορετικές εκδοχές παραμυθιών που συναντήσαμε στις προηγούμενες συλλογές, όπως το μικρασιατικό «Οι δαντέλες» σε σχέση με το ηπειρώτικο «Το βασιλόπουλο και η γνωστικιά κόρη».
Σάββατο 5 Μαρτίου 2011 »»
«Οι κοσμογονικές μεταβολές στην ιστορία του ανθρώπου, που πραγματοποιήθηκαν στους δύο τελευταίους αιώνες [...], σάρωσαν και τον ολότελα αφελή, όσο και χαριτωμένο [...] τρόπο, με τον οποίο εκφραζόταν η μεταφυσική ανάγκη του ανθρώπου [μέσω του παραμυθιού]. Αλλά αυτή η ανάγκη δεν ήταν μόνο θέμα μορφής. Ηταν και θέμα ουσίας. Η μορφή άλλαξε, στο βάθος η ανάγκη έμεινε η ίδια. Νέα είδη διηγήσεων εμφανίστηκαν, με τις οποίες ο άνθρωπος ζει τη γοητευτική ψευδαίσθηση της ελευθερίας του από τα δεσμά της ύλης. [...] Ο άνθρωπος και σήμερα παραμένει, όπως θα έλεγε ο Πλάτων, "μυθοποιός"». (Μιχαήλ Γ. Μερακλή, Τα Παραμύθια μας, Εντός, 2001)
Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος Η Νεράιδα της θάλασσας και Δέκα λαϊκά παραμύθια
εικόνες: Γιώργος Θεοδώρου, εκδόσεις Ταξιδευτής, σ. 100, ευρώ 19,17
Στο Εισαγωγικό Σημείωμα της παρούσης έκδοσης ο Αντώνης Σανουδάκης, μιλώντας για τις μελέτες εκείνες που του έδωσαν «το έναυσμα, κατά τα πρώτα χρόνια του φιλολογικού και λογοτεχνικού του ξεκινήματος, να εγκύψει στο νεοελληνικό παραμύθι», αναφέρει και τις Ομηρικές έρευνες του Ι. Θ. Κακριδή, γεγονός καθόλου παράξενο ούτε, βέβαια, τυχαίο, ειδικά αν λάβει κανείς υπ' όψιν και το βιβλίο τού Uvo Holscher, Οδύσσεια. Ενα έπος ανάμεσα στο παραμύθι και το μυθιστόρημα, όπου, μεταξύ άλλων, και σύμφωνα με την εξέταση του γερμανού πανεπιστημιακού, διαπιστώνεται ότι στην αφήγηση της Οδύσσειας (στο μεταίχμιο της μετάβασης από την εποχή της προφορικότητας στην εποχή της γραπτής μορφής της ποίησης) υπόκεινται ορισμένες «μικρές ιστορίες», τις οποίες μπορούμε να διακρίνουμε σε παραμύθια, μύθους, θρύλους και παραδόσεις (ο Σανουδάκης θυμάται τις ιστορίες της Οδύσσειας και όταν γράφει το δικό του παραμύθι).
Η προρρηθείσα προφορικότητα, μάλιστα, διασώζεται, ανέλπιστα όσο και ευπρόσδεκτα, στα προσφάτως εκδοθέντα Δέκα λαϊκά παραμύθια, καταγεγραμμένα όλα με μαγνητόφωνο κατά την περίοδο 1975-1993 και, στη συνέχεια, μεταφερμένα στο χαρτί σε άπταιστο λαϊκό κρητικό ιδίωμα. Η ίδια η «μικρή προϊστορία» αυτών των προφορικών αφηγήσεων ξετυλίγεται πολύ ζωντανά από τον συγγραφέα στο Εισαγωγικό Σημείωμά του, καθώς συμπεριλαμβάνονται εκεί και παρατηρήσεις για τον χρόνο, τον χώρο και τον ανθρώπινο περίγυρο εκείνων των αφηγήσεων, όπως και για τις κινήσεις του σώματος και τον τόνο τής φωνής των παραμυθούδων. Αυτή η «μιμική, υποκριτική τέχνη» των θειάδων και γειτονισσών, που απευθυνόταν σε παιδιά (αλλά και σε ενηλίκους) της μετεμφυλιακής εποχής «ως η μόνη τους (σχεδόν) χαρά και διασκέδαση», εντυπώθηκε ανεξίτηλα στην ψυχή του Αντώνη Σανουδάκη, ο οποίος έχει δραστηριοποιηθεί γενικότερα για την καταγραφή τού πλούσιου λαογραφικού και ιστορικού υλικού της Χερσονήσου Ηρακλείου (και όχι μόνον), οδηγώντας τον, τελικά, και στη δημιουργία ενός δικού του παραμυθιού, του ενδέκατου στην παρούσα έκδοση, εμπνευσμένου από ένα εκ των προηγουμένων αλλά και διαφοροποιούμενου από εκείνο.
Στο ίδιο Εισαγωγικό Σημείωμα ο Σανουδάκης καταγράφει και ορισμένα πολύ χρήσιμα στοιχεία, τόσο για τις κατηγορίες κατά Aarne - Thompson (πριν από την αναθεώρηση του Καταλόγου από τον Hans-Jorg Uther το 2004), στις οποίες ανήκουν τα δέκα παραμύθια, όσο και για τις (κειμενικές) σχέσεις που τα συνδέουν είτε με άλλα ελληνικά παραμύθια είτε με μυθολογικές αναφορές, ιστορικά πρόσωπα και λογοτεχνικά πρότυπα. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται, δε, στο γεγονός ότι δύο από τα παραμύθια συναποτελούνται από πεζή και ποιητική αφήγηση (βλ. σχετικά και τη μελέτη «Τα τραγούδια των παραμυθιών» στο ως άνω βιβλίο του Μ. Γ. Μερακλή). Τέλος, αναγνωρίζεται από τον υπεύθυνο της έκδοσής τους ότι η γλώσσα των παραμυθιών είναι οπωσδήποτε δύσκολη για τον σημερινό αναγνώστη (ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιήσει το φροντισμένο Γλωσσάρι στο τέλος τού βιβλίου, λειτουργικό, θα έλεγα, και ανεξαρτήτως των παραμυθιών), ενώ, φυσικά, αυτή η γλώσσα είναι θησαυρός για τον ερευνητή και αξίζει να διασωθεί ως «πρότυπο λαϊκού λογοτεχνικού λόγου».
Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στην πολύ όμορφη ρεαλιστική εικονογράφηση του τόμου, για τον δημιουργό της οποίας, όμως, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε κανένα βιογραφικό στοιχείο. Από την άλλη, είναι συγκινητική η έγνοια του Αντώνη Σανουδάκη να απαθανατίσει τα ονόματα των αφηγητριών - παραμυθούδων, προφανώς ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή συνεισφορά τους και στη δική του ηθική και ψυχολογική συγκρότηση.
Ηπειρώτικα παραμύθια - Marchen aus dem Epirus επιμ.: Thede Kahl και Αντρέας Καρζής, προλογίζει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, σκίτσα: Ιωάννης Χρυσός, ελληνικά-γερμανικά, Romiosini / Koln, - University Studio Press / Θεσσαλονίκη, σ. 360, € 22
«Τα παραμύθια υπάρχουν μαζί με τους ανθρώπους που τα δημιουργούν», σημειώνει στον πρόλογό του ο κ. Κάρολος Παπούλιας, εφόσον «γεννιούνται κάθε φορά που ένας αφηγητής παίρνει τον λόγο μπροστά στην ομάδα των ακροατών του». Το στοιχείο αυτό της (διασωθείσης) προφορικότητας, το οποίο χαρακτηρίζει την παρούσα ανθολογία ανέκδοτων (στην πλειονότητά τους) ηπειρώτικων παραμυθιών, τη συνδέει άμεσα και με την προηγούμενη εδώ συλλογή, καθώς και στις δύο πρόκειται για απομαγνητοφωνήσεις γνήσιων και επώνυμων (ή και κρυπτώνυμων κάποτε, στη δεύτερη περίπτωση) αφηγήσεων. Η Ηπειρος, από την άλλη, έχει την ιδιαιτερότητα της περιοχής που επί χρόνια ήταν μερικώς αποκομμένη από την υπόλοιπη χώρα, με αποτέλεσμα έναν σχετικά ανέπαφο πλούτο λαϊκού πολιτισμού. Στην ανά χείρας έκδοση, μάλιστα, σημειώνονται στον χάρτη της περιοχής (το ίδιο γίνεται και στο τέταρτο εδώ βιβλίο) και οι πόλεις και τα χωριά εκείνα στα οποία έγιναν οι ηχογραφήσεις των συγκεκριμένων παραμυθιών, ενώ οι παραμυθάδες της Ηπείρου (αναλφάβητοι αρκετοί από αυτούς) ανήκουν και στα δύο φύλα, και όχι μόνο στο θηλυκό, όπως στην κρητική συλλογή. Τους αφιερώνεται, δε, ειδικό κεφάλαιο, όπου δίνονται στοιχεία για τους ίδιους, για την περίσταση στο πλαίσιο της οποίας αφηγήθηκαν το παραμύθι, για τις κινήσεις τους κατά την αφήγηση αλλά και για τις σκέψεις τους σχετικά (συχνά συγκινητικές), όπως και για τη διάλεκτο/ γλώσσα στην οποία έγινε η ηχογράφηση και, στη συνέχεια, η καταγραφή - υπάρχουν ακόμη και φωτογραφίες των παραμυθάδων. Και στις δύο, μέχρι τώρα, συλλογές η προσωπική σχέση των επιμελητών με τους παραμυθάδες δίνει στο σύνολο της έκδοσης μια ζεστή αίσθηση οικειότητας, ενώ ο ερευνητής θα βρει και διακειμενικά στοιχεία «συνομιλίας» των παραμυθιών, όπως εκείνα μεταξύ της κρητικής «Φουρναροπούλας» και του ηπειρώτικου «Η πλούσια και η φτωχιά γυναίκα». Η παρούσα δίγλωσση έκδοση, αν και η πρώτη για τα Ηπειρώτικα, δεν είναι πάντως η πρώτη δίγλωσση έκδοση με ελληνικά λαϊκά παραμύθια γενικώς, όπως μας πληροφορούν οι επιμελητές στο Εισαγωγικό Μέρος, γεγονός που αποδεικνύει το ενδιαφέρον των γερμανών ερευνητών κα μελετητών και για τον (νεο)ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Τόσο οι δύο συγγραφείς όσο και ο καλλιτέχνης Ιωάννης Χρυσός έχουν επιμεληθεί με αγάπη μια αξιέπαινη δουλειά για ανήλικους όσο και για ενήλικους αποδέκτες.
Δημήτρης Προύσαλης Ελληνόφωνα παραμύθια από την Κάτω Ιταλία
μετάφραση: Λένα Ταχμασίδου, Σοφία Παινέση, Χαρούλα Βαρδακούλια, Ευγενία Αποστόλου, πρόλογος, επιμέλεια, σημειώσεις: Δημήτρης Προύσαλης, σειρά: Του Κόσμου τα Παραμύθια, αρ. 28, εκδόσεις Απόπειρα, σ. 207, ευρώ 13,83
Εκ των τεσσάρων παρουσιαζόμενων εδώ συλλογών με παραμύθια η προκείμενη, θα έλεγε κανείς, ότι έχει το πιο «θεωρητικό-επιστημονικό» ύφος, αφού υπεύθυνος της έκδοσης δεν είναι άλλος από τον πολύ γνωστό και έγκυρο στον ευρύτερο χώρο της παραμυθιακής αφήγησης, τόσο στην ερευνητική όσο και στην πρακτική της πλευρά, Δημήτρη Προύσαλη. Τα προερχόμενα εδώ από τους ελληνόφωνους της Κάτω Ιταλίας (Απουλίας και Καλαβρίας) παραμύθια, που κινούνται σε κοινούς αφηγηματικούς άξονες με τα εντός Ελλάδας, κυκλοφορούν για πρώτη φορά στη χώρα μας και έχουν αντληθεί από τέσσερις διαφορετικές πηγές, κάποιες από τις οποίες είναι εξαιρετικά ακριβοθώρητες. Στον Πρόλογο του μελετητή βρίσκει ο, ενήλικος οπωσδήποτε, αναγνώστης πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για τις σπάνιες πηγές προέλευσης του υλικού, για την ιστορία των ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας και της γλώσσας τους (grecanico και griko) που, τελικά, υποβιβάστηκε σε διάλεκτο και τώρα μιλιέται κυρίως από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και, ακόμα, βρίσκει συνολικές παρατηρήσεις, θεματικές και μορφικές, πάνω στο υλικό, το οποίο ακολουθεί αμέσως μετά και το οποίο επιβεβαιώνει, γι' άλλη μια φορά, «την επιστημονική άποψη ότι τίποτε δεν καθρεφτίζει καθαρότερα και αντιπροσωπευτικότερα τον χαρακτήρα και την ψυχοσύνθεση ενός λαού από τα παραμύθια του». Ανάμεσα στα μεταφρασμένα παρεμβάλλονται και δείγματα κειμένων μικρής έκτασης στην πρωτότυπη γλώσσα (με σχετικό φωνητικό υπόμνημα), ενώ ιδιαίτερη εντύπωση κάνουν οι καταληκτήριες φράσεις των ιστοριών της Καλαβρίας, όπου αποτυπωνόταν η οικονομική ένδεια των κατοίκων της περιοχής· π.χ.: «Κι εγώ είμαι εδώ, πεθαμένος από την πείνα και από το κρύο». Εκτός από τη Βιβλιογραφία, που ολοκληρώνει την ύλη του παρόντος τόμου, στον φιλομαθή αναγνώστη παρέχονται και εκτενέστατες Σημειώσεις, όπου, πέραν του σχολιασμού, επιχειρείται, με αναμφισβήτητη επιστημονική επάρκεια, και η ταξινόμηση των παραμυθιών της συλλογής, τόσο σύμφωνα με τον Διεθνή Κατάλογο ATU όσο και σύμφωνα με τον Κατάλογο Ελληνικών Παραμυθιών του Γεωργίου Μέγα, αν και «υπάρχουν αρκετά λαϊκά παραμύθια που είναι αδύνατον να ταξινομηθούν, απλώς περιέχουν ψήγματα από γνωστότερα στοιχεία άλλων παραμυθιών».
Είτε προερχόμενα από μαγνητοφωνήσεις ή απλές καταγραφές είτε από σπάνιες εκδόσεις των προηγούμενων αιώνων, τα παραμύθια των τεσσάρων παραπάνω συλλογών, ως δημιουργήματα της ατομικής και συλλογικής φαντασίας, τροφοδοτούνται, βέβαια, από την παράδοση αλλά, ταυτόχρονα, την τροφοδοτούν και αυτά και τη μετασχηματίζουν. Μας θυμίζουν έτσι κάτι που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε: ότι η φαντασία είναι εκείνο το ανθρώπινο χαρακτηριστικό που πολεμιέται περισσότερο, από κάθε είδους εξουσία - άρα, είναι αυτό που χρειάζεται, πάση θυσία, να διατηρήσουμε ζωντανό.
Νίτσα Παραρά-Ευτυχίδου Λαϊκά παραμύθια της Μικρασίας
πρόλογος: Βλάσης Αγτζίδης, εικονογράφηση: Σοφία Παπαθανάση, εκδόσεις Εν Πλω, σ. 157, ευρώ 15,14
Μετά τον, γεμάτο πικρία και (δίκαιες) μομφές κατά των υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής, Πρόλογο του ιστορικού Βλάση Αγτζίδη, ο οποίος καταλήγει με ένα παράθεμα από το βιβλίο της Μαριάνθης Καπλάνογλου Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, σχετικά με την πολιτισμική ταυτότητα του «Μικρασιάτη», η οποία, τελικά, συνοδεύει «όχι μόνο την πρώτη γενιά προσφύγων που έζησε τον ξεριζωμό, αλλά φτάνει μέχρι και την τρίτη και τέταρτη γενιά», ακολουθεί ο Πρόλογος της Νίτσας Παραρά-Ευτυχίδου, συγγραφέως, επιπλέον, ενός εκ των παραμυθιών (με τρόπο αντίστοιχο με εκείνον του Αντώνη Σανουδάκη, στην πρώτη εδώ συλλογή) αυτού του έβδομου τόμου στη Σειρά «Λαϊκά παραμύθια» των εκδόσεων Εν πλω (στο Παράρτημα, στο τέλος του τόμου, δημοσιεύονται και τρία αφηγήματα της συγγραφέως, όπου διηγείται περιστατικά και ιστορίες από βιώματα δικά της και των συγγενών της στη Μικρασία). Η κυρία Παραρά-Ευτυχίδου μάς πληροφορεί ότι τα ανά χείρας έξι παραμύθια συν τη μία «ιστορία», που βασίζεται σε αληθινά γεγονότα, τα κατέγραψε η ίδια από τους απογόνους παλαιών κατοίκων της μαρτυρικής πολιτείας των Βουρλών της ιωνικής Ερυθραίας, έτσι καθώς διασώθηκαν «ως εκ θαύματος» μέσω της προφορικής παράδοσης μέχρι την εποχή μας. Στο τέλος τού κάθε παραμυθιού μνημονεύονται τα ονόματα τόσο των προγόνων όσο και των απογόνων που το διέσωσαν στη μνήμη τους, ενώ, κάποτε, εκτός από τις τυπικές αρχικές και καταληκτήριες φράσεις των παραμυθιών, μας δίνονται και παραλλαγές τους. Ακόμα, βρίσκονται και εδώ παραμύθια που αποτελούν διαφορετικές εκδοχές παραμυθιών που συναντήσαμε στις προηγούμενες συλλογές, όπως το μικρασιατικό «Οι δαντέλες» σε σχέση με το ηπειρώτικο «Το βασιλόπουλο και η γνωστικιά κόρη».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου