Γράφει η Μάρω Τριανταφύλλου | Εποχή
(25 Ιανουαρίου 2004) »»
Μια συζήτηση με την Αγνή Στρουμπούλη για τη μαγεία του παραμυθιού και τη δουλειά της ως αφηγήτριας.
Περίοδος εκλογών και σχεδόν όλοι ζούμε στον ξέφρενο ρυθμό των αναλύσεων, των δημοσκοπήσεων, των αναμονών. Ας το ξεχάσουμε για λίγο και ας γίνουμε για λίγο παιδιά, ας χωθούμε κι ας χαθούμε στο γοητευτικό και σκληρό μαζί κόσμο του παραμυθιού.
Την Αγνή Στρουμπούλη την άκουσα να αφηγείται παραμύθια το 1997, σε μια από τις πρώτες της παραστάσεις στο θέατρο Φούρνος. Ανήσυχη και πολυπράγμων — είναι επίσης παραγωγός καθημερινής εκπομπής στο ραδιόφωνο («Δρόμο παίρνει, δρόμο αφήνει…»), μεταφράστρια κ.ά. — έχει ανεβάσει ως τώρα 7 παραστάσεις με παραμύθια που ταξίδεψαν εντός και εκτός Ελλάδος. Από την πρώτη φορά, με γοήτευσε η λιτότητα των επιτονισμών, η απλότητα της αφήγησης, η επιμονή της να αφηγείται ατόφια, στο τοπικό τους ιδίωμα τα παραμύθια που αγαπούσε, ο τρόπος που μεταμορφωνότανε σε πολλά πρόσωπα χωρίς ποτέ να παύει να είναι η αφηγήτρια και το χαμόγελο που φώτιζε το πρόσωπό της, ολοένα πιο πλατύ και τρυφερό όσο ξετυλιγόταν το κουβάρι της ιστορίας. Εφτά χρόνια μετά συνεχίζει να αφηγείται τα παραμύθια της σε σχολεία, σε φυλακές και σε θέατρα, προτείνοντας τη χαρά της ανακάλυψης ενός μίτου που μέσα από μια δαιδαλώδη και πλούσια φαντασία, μέσα από σκοτεινές ασυνείδητες διαδρομές, μετασχηματίζει ποιητικά — και τρομακτικά — την πραγματικότητα και λέει, καθώς η ποίηση, τα ανείπωτα.
Κυρία Στρουμπούλη, πώς ασχοληθήκατε με το παραμύθι;
Στη ζωή μου αναζήτησα πάντα να έχω μια δουλειά, που εκτός από τα προς το ζειν, να με γοητεύει ή καλύτερα να μ' ενθουσιάζει, άρα δι αυτής να ανακαλύπτω, να μαθαίνω… Επίσης παρατηρώ ότι πάντα με ήλκυαν τα σκουπίδια, το παιχνίδι και τα παραμύθια! Όλες τις δουλειές με τις οποίες καταπιάστηκα ως σήμερα, είχαν κάτι από αυτά τα τρία. Ε! το παραμύθι τα 'χει και τα τρία. Το σκουπίδι είναι αυτό το ταπεινό, το τιποτένιο πράγμα που μπορεί όμως να μεταμορφωθεί, να ξαναλειτουργήσει, να γοητεύσει! Το λαϊκό παραμύθι έχει και την ταπεινή καταγωγή και το παιγνιώδες ύφος και… την ανατροπή! Με τα ελληνικά λαϊκά παραμύθια είχα μεγαλώσει την κόρη μου. Μας είχαν μαγέψει. Όταν κατάλαβα λοιπόν στη ζωή μου, ότι δεν πρέπει να αναβάλω ό,τι αγαπώ πολύ, παραιτήθηκα από τη δουλειά μου — κοινωνική λειτουργός, υπεύθυνη εκπαιδευτικών προγραμμάτων — κι έπεσα με τα μούτρα στα παραμύθια.
Από την αρχή είδα ότι το περιεχόμενο του παραμυθιού ταυτιζόταν με τη μορφή του, τον τρόπο που ήταν ειπωμένο. Δηλαδή τις λέξεις που διάλεγε ή έπλαθε ο αφηγητής του, τη σειρά που τις σύντασσε, τις ανάσες του… Πιο πολύ ακόμα, τη μουσική του, που δημιουργείται από τα φωνήεντα των αναστεναγμών, των εκπλήξεων, των ανακαλύψεων… και τα σύμφωνα των σκοτεινών συλλογισμών, των τυραννιών… όλων των ανθρώπων, από την πρώτη πρώτη αρχή ως σήμερα. Αυτό είναι το θαύμα του προφορικού λόγου: είναι αθάνατος! Άρα έπρεπε και' γω να τα μάθω απ' έξω. Μπορούσα; Διάβαζα, έλεγα, διάβαζα, έλεγα… Τα 'μαθα! Για να βγαίνουν όμως από τη δική μου κοιλιά, το δικό μου στήθος, χρειάζονταν εγκυμοσύνη… Τα επαναλαμβάνω 500, 1000 φορές… για 9 μήνες, 1 χρόνο, 2 χρόνια προτού τ' αφηγηθώ στο κοινό. Και είναι κάθε φορά μια ανακάλυψη, μια χαρά, όπως συμβαίνει σε κάθε ζωντανή συνάντηση.
— Δεν παρεμβαίνετε καθόλου στο παραμύθι που αφηγείστε;
Κάνω συχνά μεταγραφή των παραμυθιών, σεβόμενη απολύτως το ρυθμό τους, όσο είναι απαραίτητο για να μη γίνουν γραφικά επί σκηνής ή ακατανόητα στο θεατή.
— Θεατής ή ακροατής;
Θεατής γιατί με βλέπει και κυρίως βλέπει τις εικόνες του παραμυθιού! Το όλο στήσιμο επί σκηνής έχει την απέριττη λιτότητα που δεν θα πρόδιδε την οικονομία του δικού του λόγου, ουσιαστικά δηλαδή την ταυτότητά του παραμυθιού. Κι εδώ να ξεκαθαρίσω ότι η όποια δική μου πιστότητα δεν απορρέει από φανατισμό προς την παράδοση. Όχι. Τα λαϊκά παραμύθια είναι ολοζώντανα και πολύ μοντέρνα! Κάθε εποχή έχει τη δική της ειλικρίνεια και οφείλουμε να αναζητούμε τη δική μας κάθε φορά. Η παράδοση είναι μια γερή ρίζα.
— Πώς αισθάνεστε την ώρα που αφηγείστε ένα παραμύθι μπροστά στο κοινό;
Είναι δύσκολο να το πω με μια λέξη, γιατί είναι πολύ σύνθετο αυτό που νοιώθω κι όχι το ίδιο κάθε φορά. Πρώτα πρώτα αυτό που με νομιμοποιεί να ανέβω στη σκηνή είναι η πολλή δουλειά και η πολλή αγάπη γι αυτό που θέλω να μεταδώσω. Ένα το κρατούμενο.Την ώρα της παράστασης είμαι σε τρομερή εγρήγορση, μέσα στο παραμύθι. Εκείνη την ώρα δεν υπάρχει τίποτα άλλο. Συγχρόνως όμως νοιώθω το κοινό, είμαι σαν ένα ανοιχτό σύρμα που λαμβάνει συνεχώς τα μηνύματά του… δεν μπορείτε να φανταστείτε τι εκπέμπει το σώμα των ανθρώπων, η σιωπή τους, πόσα είδη σιωπής υπάρχουν… Η σκηνή είναι ένας αγώνας: Αφηγητής-Παραμύθι-Κοινό. Όλα πρέπει να λειτουργήσουν στο έπακρο. Αισθήματα: αγωνία, πείσμα, κυριαρχία, πάθος… Υπάρχουν και κάτι φορές… που η ευφορία γίνεται γεύση από ώριμα κεράσια στο στόμα. Νοιώθω όλους τους αγωγούς της φωνής μου γεμάτους χυμούς. Όλα ρέουν. ΤΕΛΕΙΑ!! Δυστυχώς όχι πάντα…
— Τα παραμύθια που αφηγείστε είναι παράξενα, πλούσια σε σκοτεινούς συμβολισμούς και σκληρά…
Η ζωή είναι σκληρή και φαίνεται πως ο τρόπος να την εν-νοήσουμε, δηλαδή να της δώσουμε νόημα, είναι να την περιγράψουμε. Να δώσουμε όνομα στους φόβους μας, στις λαχτάρες μας, να πραγματοποιήσομε — έστω δια του λόγου — τους ανεκπλήρωτους πόθους μας κ.λ.π… Ό,τι ονομάζουμε, ΥΠΑΡΧΕΙ.
Τα παραμύθια είναι μύηση για το μεγάλωμά μας, για ν' αντέξουμε τη ζωή. Δεν ωραιοποιούν, δίνουν νόημα στον πόνο, την αντιξοότητα, γι αυτό λυτρώνουν. Το ψέμα μας ταλαιπωρεί και η δήθεν τάχα μου ανωδυνότητα. Δεν είναι τόσο ρηχή η ανθρώπινη καρδιά, για να την αναπαύσουν ξύλινα λόγια και αχυρένιοι άνθρωποι…όσο κι αν λουστράρουν με χρήμα, εξουσία κ.τ.λ. δολώματα τα προϊόντα τους. Τα παραμύθια έχουν γλώσσα συμβολική που κεντρίζει τη φαντασία και οι σχέσεις μέσα σ' αυτά έχουν μια ποιητική αχρονικότητα, άρα και καθολικότητα. Το παραμύθι, δηλώνοντας από την αρχή ότι θα πει ψέματα, αποκτά μια απίστευτη ελευθερία και καταφέρνει να πει τ' ανείπωτα.
— Το κοινό στο οποίο απευθύνεστε είναι περισσότερο κοινό ενηλίκων, νομίζω…
Τα λαϊκά παραμύθια λέγονταν από μεγάλους σε μεγάλους. Φαίνεται όμως ότι κάποτε παρευρίσκονταν και παιδιά: "Ας μην τα πολυλογούμε γιατί η νύχτα είναι μακριά και τα παιδιά νυστάζουν. Άλλοι σειούνται κι άλλοι ξυούνται κι άλλοι ανάσκελα κοιμούνται".
Μ' αρέσει ν' απευθύνομαι σε μεικτό κοινό, είναι πολύ ωραία η συνύπαρξη μεγάλων και μικρών σε κάτι που τους συνεπαίρνει. Κι ο καθένας παίρνει ό,τι αντέχει και όποτε το θέλει, γιατί το παραμύθι έχει τη ζωντάνια να επιβιώνει και να λειτουργεί μέσα στο χρόνο. Αρκεί η εμπειρία της αφήγησής του να είναι γοητευτική.
Υπάρχουν άλλοι αφηγητές παραμυθιών στην Ελλάδα;
Πρώτος ξεκίνησε ο Στέλιος Πελασγός στο Βόλο όπου συνεχίζει και σήμερα. Λίγο αργότερα ξεκινήσαμε παράλληλα με τη Σάσα Βούλγαρη. Σήμερα υπάρχουν κι άλλοι κι όλο εμφανίζονται και νέοι «Παραμυθάδες»!
— Έχετε αφηγηθεί σε πολλά μέρη, με εντυπωσίασε, ας πούμε η δουλειά σας στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού, πώς αποφασίσατε να κάνετε μια παράσταση σε θέατρο, να σταθείτε πάνω σε μια σκηνή…
Όταν αποφάσισα ν' αφηγούμαι παραμύθια, έπρεπε να βρω και κάποιο χώρο για να προσκαλέσω τους ανθρώπους. Στην αρχή, ανέβαλα αυτήν την «προσωπική» συνάντηση και ξεκίνησα με το Ραδιόφωνο, στην ΕΡΑ 5 είχα την εβδομαδιαία Εκπομπή "Από τα παραμύθια του λαού μας" (1996–1998). Στο μεταξύ, τυχαία, μια μέρα μου τηλεφώνησαν από το θέατρο Φούρνος, πως είχε ακυρωθεί μια παράσταση κι αν ήθελα να πάω να αφηγηθώ παραμύθια. Τότε δεν ήμουν ακόμη έτοιμη, αλλά αυτό έγινε αφορμή να ξεκινήσω πρόβες και να στήσω την πρώτη μου παράσταση. Το θέατρο είναι πάντα ένας κατάλληλος χώρος να καλείς. Τη λέω παράσταση αλλά ουσιαστικά είναι
μια ζωντανεμένη αφήγηση.
— Οι αφηγηματικές τεχνικές σας είναι προϊόν προσωπικής έρευνας ή έχετε μαθητεύσει δίπλα σε ομοτέχνους σας;
Από την πρώτη μου παράσταση συνεργάστηκα με σκηνοθέτη, γιατί χρειαζόμουν το «άλλο» μάτι και το «άλλο» αυτί, πέρα από αυτό που θα μπορούσα να νομίζω ή να θέλω. Η συνεργασία αυτή, κυρίως με το Δήμο Αβδελιώδη, ήταν για μένα μια πλούσια μαθητεία. Παράλληλα δούλεψα με διαφορετικούς «δασκάλους» για τη φωνή, το εκφραστικό σώμα… Είναι επίσης και η εμπειρία τόσων χρόνων…
Ξέρετε, όταν αγαπάς κάτι και του δίνεσαι, σε παιδεύει, δηλαδή σε εκπαιδεύει. Όσο συναναστρέφομαι τα παραμύθια και τα επαναλαμβάνω και τα κουβαλάω μέσα το σώμα μου στους περιπάτους μου στον Υμηττό, ή στα Λεωφορεία, ή, ή… στην καθημερινότητά μου μ' ένα λόγο, κι εκείνα μου ξεκλειδώνουν μυστικά τους.
— Ποια είναι τα σχέδιά σας για το φετινό χειμώνα;
Στις 5 Φεβρουαρίου αφηγούμαι στις Φωνές στο Νέο Κόσμο. Τίτλος: «…Και φύτρωσε από την καρδιά του ένας δέντρος», 7 αγαπημένα μου παραμύθια. Την επομένη φεύγω για Θεσσαλονίκη, όπου όλα τα Σαββατοκύριακα του Φεβρουαρίου θ' αφηγούμαι στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας, Θράκης. Πρόκειται για μια θερμή Συνεργασία με την Κυρία Φωτεινή Οικονομίδου, κι επίσης μ' ενδιαφέρει πολύ ο χώρος του Μουσείου και η πόλη της Θεσσαλονίκης. Και 9–14 Μαρτίου θα πάω στη Γαλλία, όπου θ' αφηγηθώ… στα γαλλικά…Ωχ! Γι αυτό διάλεξα να μεταφράσω και να πω παραμύθια που αγαπώ και έχω ήδη παρουσιάσει στην Ελλάδα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου